دکتر ممتاز

دولت‌ها نبايد نقض حقوق بين المللي بشردوستانه را توسط طرف‌هاي درگير در درگيري‌هاي مسلحانه تشويق كنند بلكه بايد از نفوذ خود براي متوقف كردن نقض حقوق بين‌المللي بشردوستانه استفاده كنند. دكتر جمشيد ممتاز به بررسي نقش و كاربرد امروزين حقوق بين‌المللي بشردوستانه‌ي عرفي پرداخت و اظهار كرد: عرف در حقوق بشردوستانه از جايگاه والايي برخوردار است و دليل اين جايگاه‌اش ناشي از دو پديده‌ي مهم است. وي گفت: با مرور زمان و تصويب و لازم الاجرا شدن عرف، برخي معاهدت ماهيت عرفي پيدا مي‌كنند و در عملكرد دولت‌هاي عرف قراردادهاي بين‌المللي به تدريج دامنه و ماهيت‌هاي تعهدات بين‌المللي گسترش پيدا مي‌كنند كه اين دو پديده جايگاه ويژه‌اي را براي عرف در حقوق بين المللي بشردوستانه به وجود مي‌آورد. وی درباره ماهيت تحولات پروتكل درگيري‌هاي مسلحانه غيربين‌المللي گفت: حقوق بنيادين در طول عمليات مسلحانه‌ي غير بين‌المللي بايد رعايت شود و به كارگيري كودكان زير 15 سال در اين درگيري‌هاي مسلحانه داخلي منع شده است و اين قاعده در هيچ يك از قواعد با اين صراحت نيامده است. در تفسير اين ماده رويه‌ي يكساني براي شركت در درگيري‌هاي مسلحانه حاصل نشده اما درباره‌ي ممنوعيت شركت افراد زير 15 سال در درگيري‌ها اشتراك نظر وجود دارد. دکتر ممتاز درباره‌ي عملكرد دولت‌ها بعد از انعقاد قراردادها كه موجب گسترش دامنه‌ي دولت‌هاي عضو مي‌شود و در تكميل قواعد از طريق عرف نقش بسزايي دارد، گفت: ‌دولت‌ها نبايد نقض حقوق بين المللي بشردوستانه را توسط طرف‌هاي درگير در درگيري‌هاي مسلحانه تشويق كنند آنها بايد تا حد امكان از نفوذ خود براي متوقف كردن نقض حقوق بين‌المللي بشردوستانه استفاده كنند كه اين يكي از نتايج مهم عرف بشردوستانه است. استاد ممتاز با بيان اين‌كه شكل گيري حقوق بشردوستانه يك فرايند مداوم است افزود: تعدادي از قواعد عرفي بشردوستانه آمرانه است.

جرج ابی صعب

قاضي ركن استيناف سازمان جهاني تجارت، عرف را منبعي براي تدوين قوانين خواند و گفت:‌ عرف، تبلور اراده كلي و درك بشريت است. پروفسور جورج ابي صعب، استاد بازنشسته‌ي حقوق بين‌الملل در همايش حقوق بين‌الملل بشردوستانه عرفي به بررسي شكل‌گيري عرف در حقوق بين‌الملل معاصر پرداخت و اظهار كرد: تدوين معاهدات مي‌تواند به شكل اعلاميه‌، تبلور و زايشي تاثير بگذارد و اين سه نوع تاثير متقابل به صورت چرخه‌اي در به وجود آوردن يكديگر كمك مي‌كند. وی عرف را به دو دسته قديم و مدرن تقسيم كرد و گفت: كاربرد عرف قديم، اين‌گونه است كه براي قضات منبع قوانين است و راه‌حل‌هايي را براي مسايل غيرقابل حل پيدا مي‌كنند و معمولا كشورها در ارتباط متقابل با هم به صورت آزمون و خطا راه‌حل را پيدا مي‌كنند و سپس آن را به قوانين تبديل مي‌كنند. وی عرف را تبلور اراده‌ي كلي و درك و فهم بشريت و توافق كلي و ضمني خواند و افزود: در بند ب ماده‌ي 38 اساسنامه‌ي دادگاه قانون بين‌المللي درباره‌ي عرف آمده است كه عرف نشان‌دهنده‌ي آن چيزي است كه به صورت معمول انجام مي‌شود. ابی صعب، عرف را منبعي براي تدوين قوانين خواند و گفت:‌ عرف شامل قوانين نانوشته‌اي شده‌اي است كه بايد از رفتارهاي اجتماعي كشورهاي مختلف در حقوق بين‌الملل استنتاج شود كه مفسر مي‌تواند نقش مهمي در تدوين داشته باشد. عرف جديد، قواعد عرف قديم را در هم مي‌ريزد و اجماع نظر در اين عرف مهم‌تر است.

دکتر موسوی

منشاء قوانين بشردوستانه در مذاهب و تمدن‌هاست. دكتر فضل‌الله موسوي به بررسي قواعد عرفي حاكم بر هدايت مخاصمات مسلحانه پرداخت و اظهار كرد: قوانين بشردوستانه بعد از جنگ جهاني دوم تدوين شد كه ميليون‌ها نفر در اين جنگ كشته شده بودند. وي با بيان اينكه منشاء قوانين بشردوستانه در مذاهب و تمدن‌هاست، گفت: در سيره‌ي حضرت محمد (ص) و امام علي (ع) مواردي در زمينه‌ي حمايت از غيرنظاميان در زمان جنگ وجود دارد. به گفته موسوي، تفكيك بين نظاميان و غيرنظاميان، حمايت از كودكان، ‌زنان و سالمندان، حمله نكردن به اهداف غيرنظامي و حمايت و حفاظت از محيط زيست، قطع نكردن درختان، مسموم نكردن آب آشاميدني، حمايت از اسرا و حيوانات در هنگام جنگ در دستورات اسلامي مورد تاكيد قرار گرفته است.

پل تاورنیه

استاد دانشگاه پاريس يازده گفت: دفاع در مقابل حملات غيرمشروع مخاصمه نيست. پروفسور پل تاورنيه در همايش حقوق بين‌المللي بشردوستانه عرفي به بررسي اصل تفكيك و كاربرد تسليحات پرداخت و اظهار كرد: اصل تفكيك يكي از مهم‌ترين اصول حقوق بشر دوستانه و به عنوان يكي از اصول بنيادين و عرفي است. وي با تاكيد بر اينكه اصل تفكيك اولين بخش مطالعه صليب سرخ را تشكيل مي‌دهد، ‌گفت: قانون مربوط به تفكيك غيرنظاميان و نظاميان مي‌گويد استفاده از سلاح‌هاي مانع تفكيك ممنوع است و تمامي اين قوانين عرف حقوق بين‌المللي بشردوستانه است كه در جنگ‌هاي بين‌المللي و داخلي بايد لحاظ شود. تاورنيه افزود: دادگاه بين‌المللي لاهه مي‌گويد اصل تفكيك يكي از اصول بنيادين حقوق بين‌المللي بشردوستانه و يكي از حقوق بين‌الملل عرف است و اصل تفكيك اصل باستاني است كه در كتاب‌هاي باستاني ايران در سال 1758 به آن اشاره شده است. وی با اشاره به جنگ ايران و عراق كه در آن حمله موشكي به صورت عمدي يا غيرعمدي به اهداف غيرنظامي انجام و به مردم تحميل شد و اصل تفكيك در آنجا رعايت نشد، افزود: دبيركل سازمان ملل شجاعانه در تفاهم‌نامه‌ي سال 1984 سعي كرد توافق دو طرف متخاصم را دريافت كند كه ديگر حمله‌ي موشكي صورت نگيرد كه اين تفاهم طي فرآيند پيچيده‌اي انجام شد و سازوكار نظارتي در اين تفاهم‌نامه وجود داشت و دو ناظر در تهران و عراق مستقر و موارد نقض را گزارش مي‌كردند؛ اما جنگ در دو شهر ادامه پيدا كرد و گزارشي ارائه نشد. وي با بيان اينكه در جنگ ايران و عراق هر دو طرف اصل تفكيك را نقض كرده و هر دو طرف بر اهميت اين اصل نيز اذعان داشتند، گفت: دولت‌ها طبق نظر مجمع عمومي سازمان ملل در مورد اصل تفكيك بايد به وظيفه‌شان در رابطه با حمايت از غيرنظاميان عمل كنند و شوراي امنيت قطعنامه‌هاي متعددي عليه حمله به غيرنظاميان چه در مخاصمات بين‌المللي و چه غيربين‌المللي دارد. وی افزود:‌ تعداد مجروحان بين‌الملي در حملات به حزب‌الله در 2006 بسيار نگران كننده است و اصل تفكيك و تناسب در كنار هم نقض مي‌شود. وي با تاكيد بر اينكه اصل تفكيك مي‌تواند به عنوان اصل پايه در حقوق عرفي در مخاصمات بين‌المللي و غيربين‌المللي شناخته شود، گفت: اهداف مشروع براي تضعيف نيروي نظامي دشمن است كه اين اصل در ديوان لاهه مورد توجه قرار گرفته است. تاورنيه با بيان اينكه موسسه حقوق بين‌الملل در سال 1969 قطعنامه‌اي درباره اهداف نظامي و غيرنظامي تصويب كرده است، ‌افزود: قوانين بين‌المللي استفاده از تسليحاتي را كه اهداف نظامي و غيرنظامي را توامان مورد هدف قرار مي‌دهد، منع كرده است. وي با تاكيد بر اينكه ممنوعيت استفاده از سلاح‌هاي شيميايي در قوانين بين‌المللي و داخلي وجود دارد، گفت: در جنگ ايران و عراق از اين اسلحه‌ها استفاده شد و حادثه حلبچه تاسف همگان را برانگيخت. اين استاد دانشگاه پاريس يازده با بيان اينكه ممنوعيتي در استفاده از بمب‌هاي خوشه‌اي وجود نداشت، گفت: بمب‌هاي خوشه‌اي عملا سلاح‌هايي هستند كه اصل تفكيك را لحاظ نمي‌كنند كه اخيرا مقوله‌ي جديدي از اين تسليحات تعريف شد كه ممنوعيت استفاده از آن‌ها تدوين شده و طي چند روز آينده به امضاء خواهد رسيد.

ژان ماری هنکرتز

مشاور حقوقي كميته‌ي بين‌المللي صليب سرخ با تاكيد بر اين‌كه تحقيقات اين كميته منجر به تدوين 161 قانون عرفي بين‌المللي شده است، گفت: معضل عرف، مدون نبودن است كه با مطالعات كميته‌ي بين‌المللي صليب سرخ از نظم خاصي برخوردار شده و در آينده از قوانين عرفي در نهادهاي مختلف استفاده خواهند كرد. دكتر هنكرتز به ارائه‌ي تحقيق كميته‌ي بين‌المللي صليب سرخ در باب حقوق بين‌المللي بشردوستانه عرفي، پيدايش احزاب و روش‌شناسي پرداخت و اظهار كرد: منع غارت، حمله به غيرنظاميان و منع گرسنه‌نگه داشتن افراد در تمام دستورالعمل‌هاي كميته‌ي بين‌المللي صليب سرخ آمده و افرادي در زمان جنگ به لحاظ غارت محكوم شده‌اند و اين موضوع به عنوان قانون پذيرفته شده است اما براي چگونگي مقابله با اين نقض‌ها با مشكلات و معضلاتي مواجه هستيم. وي به بررسي استفاده از مين‌هاي ضدنفر پرداخت و گفت: بسياري از دولت‌ها با وجود استفاده از مين آن را انكار مي‌كنند و برخي دولت‌ها مي‌گويند به خاطر امنيت در مرزها از اين مين‌ها استفاده كرده‌ايم و اين از موارد نقض نيست. به گفته‌ي هنكرتز، يك گروه كاري از صليب سرخ ماموريت داشتند تا بررسي كنند كه قوانين بشردوستانه در يوگسلاوي، بوسني و هرز‌گووين اجرا مي‌شود كه نتايجي را در برداشت. مشاور حقوقي كميته‌ي بين‌المللي صليب سرخ افزود: يك گروه راهبردي و 12 حقوقدان ارشد از 50 كشور دنيا از جمله ايران قوانين عرفي را بررسي و قوانين موجود در نهادهاي بين‌المللي مثل سازمان ملل و نهادهاي منطقه‌اي را جمع‌آوري كردند كه در مجموع فعاليت اين گروه از كميته‌ي بين‌المللي صليب سرخ 161 قانون عرفي بين‌المللي به دست آمد كه در اين زمينه با 30 كشور نيز مشورت شده است. وي با بيان اين‌كه اين قوانين عرفي بين‌المللي جمع‌آوري شده در دو كتاب به چاپ رسيده و ارتش‌هاي دنيا نيز اين قوانين را به كار گرفته‌اند، افزود: در معاهدات رسمي مخاصمانه مواردي از قبيل احترام به قبور و ثبت‌نام از بازداشت‌شدگان وجود ندارد اما در عرف اين موارد وجود دارد. هنكرتز با تاكيد بر اين‌كه قوانين عرفي قسمتي از حقوق بشردوستانه بين المللي هستند، اظهار كرد: استفاده از اسلحه روش راهبردي جنگ است كه در مخاصمات بين المللي و غيربين‌المللي كارآمد است.

دکتر محقق داماد

در اسلام اصل بر صلح است و در دستورات اسلامي براي جنگ و نحوه جنگيدن محدوديت وجود دارد. آيت‌الله محقق داماد به بررسي محدوديت‌هاي مربوط به نحوه هدايت مخاصمات در فقه اسلامي پرداخت و اظهار كرد: حقوق بشر دوستانه در زماني شكل گرفت كه در دنياي امروز اصل بر جنگ بود اما پيامبر بزرگوار اسلام اصل را بر صلح و صلح مطلق را در سايه‌ي آشتي قرار داده بود و جنگ را در شرايط اضطرار و خلاف اصل صلح شناخته بودند. وي ادامه داد: طبع سركش بشر به طرف جنگ كشيده مي‌شود و آنجايي كه مزاحمت براي تعاليم اسلامي به وجود مي‌آيد و با اسلحه به ميدان تعاليم اسلامي مي‌آيند به ناچار اسلام با يك عده نيروي مسلح كه براي جلوگيري از پيشرفت تعاليم اسلامي به ميدان او آمده روبرو است، جنگ را بر پايه‌ي دفاع انجام داده و با قدرت از خودش دفاع مي‌كند. اين استاد دانشگاه با تاكيد بر اين‌كه پيامبر قواعد بي‌نظيري را براي جنگي كه جهت دفاع به وجود آمده، قائل شده‌اند، افزود: اصول و قواعد براي جنگ جهت دفاع در ايران باستان نيز سابقه داشته و در دستور كوروش نيز وجود داشته است؛ اما آن‌ هم يك استثناء بوده است. وي با بيان اين‌كه به جز غلبه بر دشمن چيز ديگري حكومت نمي‌كند و اصول كوروش نيز يك مورد استثنايي بود، گفت: بشر در آن زمان افراد را به خودي و ناخودي تقسيم مي‌كرد و براي ناخودي حقي قائل نبود. محقق داماد با تاكيد بر اين‌كه در دستورات اسلامي براي جنگ و نحوه جنگيدن محدوديت‌هايي در نظر گرفته شده است، گفت: در نحوه دفاع نيز با وجود حمله دشمن بايد اصل عدالت رعايت شود و اصل دوم مورد تائيد اسلام اصل رحم و مروت است. وي با بيان اين‌كه اصل رحم در تعاليم اسلام جايگاه بالايي دارد، گفت: مسلمانان خدا را خشن نمي‌پرستند و با خشونت با خدا ارتباط ندارند؛ مسلمانان بنده خدا به معناي عاشق و معشوق هستند. تا آنجايي كه رسول اكرم (ص) با نداي بلند فرمودند كه دين ندارد آنكه رحم ندارد. استاد دانشكده حقوق و علوم سياسي دانشگاه تهران اصل سوم در دستورات اسلام را مردانگي و فتوت و اصل چهارم را اصلاح خواند و افزود: اين اصول براي جنگ حتي در زمان دفاع بايد رعايت شود و در اسلام با در نظر گرفتن نوع سلاح، فردي كه با او مي‌جنگنند و موضع‌گيري در جنگ، مصونيت‌ها محدوديت ايجاد مي‌كند. وي تاكيد كرد: چه در فقه تسنن و چه در تشيع اين گونه قوانين بشردوستانه تنظيم شده‌ي هوشمندانه ايرانيان بوده و در قرن دوم اصول بشر دوستانه‌ي انساني به دست ايرانيان خراساني از جمله محمدبن حسن شيباني تدوين شده است. به گفته محقق داماد، در نوشته‌هاي قرن دوم مواردي از قبيل ممنوعيت هر نوع مكر و حيله در ضمن جنگ، ممنوعيت به قل و زنجير كشيدن افراد، ممنوعيت دستبرد زدن به درختان، ممنوعيت كشتن پيرمردان و كودكان و ممنوعيت آسيب زدن به زنان و روحانياني كه در درون كليسا مشغول به عبادت هستند از جمله قوانين بشر دوستانه بوده است. استاد دانشكده حقوق و علوم سياسي دانشگاه تهران افزود: پيامبر اكرم (ص) مي‌فرمايد فقط با كساني كه به ميدان شما بالفعل آمدند براي خاموش كردن ماشين نظامي آن‌ها سعي كنيد و خداوند متجاوزكاران را دوست ندارد.

نیلس ملرز

مشاور حقوقي كميته‌ي بين‌المللي صليب ‌سرخ با بيان اين‌كه استفاده از ابزار جنگي به معناي مخاصمه است، تاكيد كرد: افراد غيرنظامي در درگيري‌ها بايد مورد حمايت و محافظت قرار گيرند. دكتر ملزر، به بررسي موضوع غيرنظاميان در درگيري‌هاي مسلحانه و مفهوم مشاركت مستقيم در درگيري‌ها پرداخت و اظهار كرد: اهميت حضور غيرنظاميان در درگيري‌ها به خاطر اين است كه درگيري‌ها به داخل مناطق مسكوني، بيمارستان‌ها و غيره كشيده شده است. وي گفت: به افراد غيرنظامي مشاركت كننده در درگيري‌ها بايد حمله شود زيرا براي كشورها خطر دارند كه اين موضوع يك اصل عرفي است و تمام فرهنگ‌ها از آن پيروي مي‌كنند؛ اما از غيرنظاميان بايد حمايت و حفاظت شود. وقتي غيرنظاميان طوري عمل مي‌كنند كه بايد به آن‌ها حمله كرد به اين دليل است كه آن‌ها در عمليات نظامي مستقيما شركت كرده‌اند و معلوم نيست كه آن‌ها غيرنظامي هستند و برخورد مسلحانه با آن‌ها جزو عرف است. مشاور حقوقي كميته‌ي بين‌الملي صليب‌سرخ افزود: تحقيقاتي درباره مشاركت مستقيم غيرنظاميان در درگيري‌ها با حضور 50 نفر از حقوقدانان و اعضاي سازمان بشر دوستانه انجام و تفاسيري در اين زمينه ارائه شده است. وي با بيان اين‌كه استفاده از ابزار جنگي به معناي مخاصمه است و اين تعريف يكسري انواع خشونت را شامل نمي‌شود، ‌گفت: مخاصمه بايد توسط افراد مختلف صورت گيرد و شركت در مخاصمه داراي سه مولفه، صدمه، دليل صدمه و نيت و رفتار مخاصمه‌آميز است كه موجب برداشتن حمايت از افراد غيرنظامي شركت كننده در درگيري‌ها مي‌شود. ملزر، با بيان اين‌كه دفاع در مقابل حملات غيرمشروع مخاصمه نيست، درباره شرايط برداشتن حمايت از غيرنظاميان مشاركت كننده در درگيري‌ها، گفت: حمايت از ‌افراد غيرنظامي با شروع فعاليت و مشاركت در درگيري‌ها برداشته مي‌شود و مشاركت غيرنظاميان در درگيري‌ها ابهاماتي در فضاي جنگ به وجود مي‌آورد و ارتش نمي‌داند چه كسي نظامي يا غيرنظامي است. مشاور حقوقي كميته‌ي بين‌المللي صليب‌ سرخ با بيان اين‌كه حقوق بشردوستانه يكسري قوانين درگيري را تعيين مي‌كند،‌ افزود: طبق اين قوانين استفاده از اسلحه‌هاي ليزري كه منجر به كور شدن چشم مي‌شود، مصدوميت‌ها، حيله و نيرنگ در زمان جنگ نبايد استفاده شود كه اين موارد را نيز براي غيرنظامياني كه حمايت را از دست داده‌اند بايد لحاظ كنند. وي با تاكيد بر اين‌كه مقدار خشونت استفاده شده در جنگ بايد معقول باشد و اصل محبت و بخشش نيز استفاده شود و فراتر از حد لازم نقض اصول بشردوستانه است، گفت: برخي اوقات كه غيرنظاميان در مخاصمه شركت مي‌كنند لازم نيست آن‌ها را بكشيم مي‌توانيم آن‌ها را دستگير كنيم و اين اصل لزوم نظامي است. مشاور حقوقي كميته‌ي بين‌الملي صليب‌ سرخ در پايان تاكيد كرد: غيرنظاميان حق مشاركت مستقيم در مخاصمه‌ها را ندارند.

منبع